ضرورت بهینه سازی مصرف آب در بخش کشاورزی
- نوشته شده توسط کمیته منطقه ای آبیاری و زهکشی
- دسته: مطالب علمی
کمبود آب يکي از عوامل محدود کننده اصلي توسعه فعاليت هاي اقتصادي دردهه هاي آينده به شمارمی رود. كشور ايران در يكي از خشك ترين مناطق جهان قرار گرفته است. متوسط بارندگي كشور 250 میلی متر (يك سوم متوسط جهان) بوده و آن تحت شرايطي است كه نزدیک به 71 درصد آن مسقيماً به دليل پتانسيل بالای تبخير در كشور از دسترس خارج می گردد. افزایش روزافزون جمعیت و محدودیت های کمی منابع آب، مدیریت هدفمند منابع آب را بیش از پیش ضروری می نماید. بنابراین حفاظت از منابع آبی و اعمال مدريت صحيح در بهره برداری از منابع فوق بخصوص در بخش کشاورزی از اهميت ويژه ای برخوردار مي باشد.زیرا تولید محصولات کشاورزی جهت تامین نیاز غذایی نسبت به گذشته بسیار پر اهمیت و دشوارتر گردیده و در آینده نیز به دلیل افزایش روز افزون جمعیت از یک سو و محدودیت در توسعه اراضی قابل کشت به جهت محدودیت آب از سوی دیگر، تامین نیازهای غذایی کشور را با مشکل اساسی مواجه خواهد ساخت. در چنین شرایطی تنها راهکار برای حل این مشکل بهره گیری موثر و بهینه از منابع محدود آب و بهبود بهره وری در این بخش می باشد. راهكارها و عملياتي كه براي بهبود بهره وري آب و افزايش بازدهي مصرف آب در بخش كشاورزي مورد نياز است را مي توان به سه دسته عوامل فني، اقتصادي و اجتماعي تقسيم بندي نمود.
از جمله اقدامات و عوامل فني موثر بر افزايش بازدهي مصرف آب مي توان به مواردي همچون تاسيسات و ابنيه‌هاي انتقال و توزيع، تجهيز و نوسازي و سامان دهي و يكپارچه سازي اراضي(تسطيح، قطعه بندي، و احداث كانالهاي آبياري و زهكشي)، مكانيزه كردن عمليات کشاورزی و توسعه روش‌هاي نوين آبياري اشاره نمود.
از جمله اقدامات و عوامل اقتصادي موثر بر بازدهي مصرف آب در بخش كشاورزي مي توان به مواردي همچون اعمال سياست هاي تشويقي دولت جهت افزايش انگيزه زارعين و آب بران براي استفاده بهينه از آب را ذكر نمود كه حداكثر برداشت از واحد مصرف آب، پرداخت و هدفمند نمودن يارانه به بخش كشاورزي با لحاظ داشتن ارزش آب و ميزان كارائي مصرف آب از مواردي است كه بصورت نمونه مي‌توان بيان داشت.
لزوم همكاري و همياري و مشاركت آب بران در طرحهاي مربوط به ارتقاء بازدهي و بهره وري آب در كشاورزي حائز اهميت است. طي سال هاي گذشته سرمايه گذاري گسترده اي در بخش‌آب و كشاورزي صورت گرفته و تاسيسات وسيعي در تامين، انتقال و توزيع آب ايجاد شده كه حضور و مشاركت بهره‌برداران در انجام آن نقش به سزائي داشته است.
یکی از مهمترین راه های استفاده بهینه از آب بهبود بازده آبیاری است، در این راستا اقدامات متعددی را می‌توان به کار بست که به ترتیب به آنها اشاره می‌شود:
اصلاح و بهبود سامانه های سنتی آبیاری سطحی
با اصلاح سامانه های آبیاری سطحی به روش های مختلف نظیر تسطیح اراضی، انتخاب روش آبیاری سطحی بهینه و متناسب با مدیریت زراعی کشاورزان هر منطقه، طراحی و اجرای مناسب سیستم با صرفه جویی در مصرف آب و افزایش بازده آبیاری به میزان قابل توجه امکان پذیر است . روشها و اقدامات متعددی در این خصوص قابل انجام است که مهمترین آنها عبارتند:
کم آبیاری در محصولات کشاورزی
این روش یک راه کار بهینه سازی است که طی آن محصولات را به عمد در شرایط کمبود آب و کاهش عملکرد قرار می‌دهند. اعمال کم آبیاری به دو روش می‌توان انجام شود: حذف آبیاری‌های غیر مؤثر با توجه به مراحل حساس رشد و یا اعمال کم آبیاری از ابتدا تا انتهای فصل رشد.
آبیاری یک در میان جویچه‌ای
آبیاری یک در میان جویچه ها سبب کاهش مصرف آب و افزایش بازده و کارآیی مصرف آب می‌گردد. در این روش، جویچه‌ها به صورت یک در میان آبیاری شده و هر بوته در واقع از یک طرف آب دریافت می‌نماید. با کاهش نفوذ عمقی از این طریق، امکان صرفه جویی در آب مصرفی وجود دارد. از نظر اجرایی نیز در خاک های با بافت متوسط تا سنگین و در محصولاتی که به صورت ردیفی کشت می‌شوند قابل کاربرد است.
رگلاژ و قطعه بندی مناسب اراضی
تسطیح و قطعه بندی مناسب اراضی برای اجرای روش های آبیاری کرتی و نواری می‌تواند ضمن کاهش مصرف آب، عملکرد محصول را نیز افزایش داد. همچنین باعث صرفه‌جویی در مصرف سایر نهاده های کشاورزی خواهد شد.
استفاده از سیستمهای آبیاری کم‌فشار (هیدروفلوم)
استفاده از سیستمهای کم فشار یا هیدروفلوم در مناطقی که از نظر شرایط احداث کانال های آبیاری با مشکلاتی نظیر کمبود منابع قرضه و کیفیت نامناسب خاک برای احداث کانال مواجه بوده و یا استفاده از سامانه های آبیاری قطره‌ای و بارانی به دلایل اقلیمی (وزش باد شدید و تبخیر زیاد) و یا شوری بالای آب آبیاری، ممکن نباشد، می‌تواند کاملاً توجیه‌پذیر باشد از دیگر مزیت های این روش می‌توان به کاهش مصرف علف کش ها و سهولت کاربرد ماشین آلات در مزارع نام برد .
خاک ورزی حفاظتی
عامل تشخیص خاک‌ورزی حفاظتی از کشاورزی مرسوم، نگهداری بقایای گیاهی در سطح خاک است که نوع خاک ورزی، به میزان بقایای گیاهی موجود در سطح خاک بستگی دارد. در هر حال خاک‌ورزی حفاظتی باعث افزایش رطوبت خاک شده و تأثیر زیادی بر بهبود عملکرد محصول در شرایط خشکی و خشکسالی داشته و مصرف انرژی در عملیات کشاورزی را کاهش می‌دهد. در خاک‌ورزی نواری، عملیات خاک ورزی فقط در نوارهایی از خاک که بر پشته‌های خاک واقع شده‌اند اجرا و بقیه مزرعه دست نخورده باقی می‌ماند بنابراین در زمان و انرژی مصرفی صرفه جویی صورت می‌گیرد. روشهای مختلف خاک‌ورزی حفاظتی برای اغلب محصولات زراعی قابل اجرا است.
راهكارهاي مديريت آبياري
راهکارهای مدیریتی از مهمترین راهکارها در ارتقاء بازده آبیاری است. در این راستا، برنامه‌ريزي آبياري، استفاده مجدد از روان آب ها ، كاربرد آبهاي با كيفيت نامناسب، برنامه ريزي آبياري جهت كاهش تنش گياه در مواقع بحراني و حساس از نظر رشد از مهمترین اقدامات است.
توسعه کشت گلخانه‌ای
کشت گلخانه‌ای مزایای زیادی نظیر افزایش کارآیی مصرف آب تا 9 برابر نسبت به تولید در فضای باز شده و اشتغال زایی را تا 10 برابر نسبت به کشت سبزی و صیفی در مزارع افزایش می‌دهد.
راهكارهاي به زراعي و به نژادی
از جمله این راهکارها می‌توان انتخاب ارقام مقاوم به خشكي، انتخاب ارقام با طول دوره رشد كوتاهتر، انتخاب برنامه تناوب زراعي مناسب، استفاده بهينه از ساير نهاده هاي كشاورزي را نام برد.
بنا بر این توجه به موضوع برنامه ریزی برای مصرف بهینه آب در بخش های کشاورزی، صنعت و شهری و از جمله فضای سبز بسیار مهم و حیاتی است. ضرورت دارد علاوه بر تلاش در جهت جلوگیری از اسراف آب و بالا بردن راندمان استفاده از آب در بخش های مختلف، برنامه ریزی صحیح برای برداشت کمتر آب از منابع صورت گیرد. اقداماتی که باید خیلی جدی گرفته شود عبارتست از: اصلاح الگوی فعالیت های کشاورزی در این مناطق، جلوگیری از تولید محصولاتی که آب زیاد نیاز دارند و عدم استفاده از روش های آبیاری که تلفات آب آنها زیاد است، جهت دادن تولید محصولات کشاورزی از طریق تولیدات گلخانه ای، طراحی فضای سبز به نحوی که به آب کمتری نیاز داشته باشد، تصفیه فاضلاب و استفاده از آن در فضای سبز و غیره.
نویسنده:علیرضا مامن پوش